معرفیِ كتابِ تذكرة الكحّالین

تذكرة الكَحّالین، از مهم‌ترین آثار چشم پزشكی اسلامی، تألیف علی بن عیسی كحّال، چشم پزشك قرن چهارم است. تاریخ تألیف كتاب معلوم نیست. چنانكه از مقدمه‌ی آن برمی‌آید، این كتاب در پاسخ دوستی نوشته شده كه از علی بن عیسی درباره‌ی كتاب جالینوس در بیماری‌های چشم پرسیده بود و مؤلف از او با عنوان برادر فاضل یاد كرده است. (1) بنابر مقدمه،‌ (2) علی بن عیسی این كتاب را با اختصار و ایجاز، اما با هدف جمع آوری اطلاعات درباره‌ی همه‌ی بیماری‌های چشم، تألیف نموده است تا مخاطبان را از مراجعه به كتاب‌های دیگر در این زمینه بی نیاز گرداند. اشاره‌ی علی بن عیسی نیز در مقدمه (3) به كتاب جوامع كتب جالینوس فی امراض العین، معطوف به متن بازنویسی شده‌ی كتاب جالینوس درباره‌ی بیماری‌های چشم به نام جوامع جالینوس فی الأمراض الحادثة فی العین (4) است كه هفت دانشمند یونانی در اسكندریه در قرن ششم میلادی آن را بازنویسی كردند. در آثار اسلامی، این هفت تن را «اسكندرانیین» و آثار آنان را «جوامع الاسكندرانیین» نامیده‌اند. آرای آنان از منابع تذكرة الكحّالین بوده است.
تذكرة الكحّالین مشتمل است بر مقدمه‌ای كوتاه و سه مقاله كه هر كدام باب‌های متعددی دارند. مطالب كتاب به ترتیب اینهاست: مقاله‌ی اول در 21 باب شامل تعریف (حدّ) چشم، منافع و طبیعت و تشریح آن؛ مقاله‌ی دوم در 73 باب درباره‌ی بیماری‌های چشم كه از بیرون دیده می‌شود و چگونگی معالجه‌ی آنها؛ مقاله‌ی سوم در 27 باب درباره‌ی بیماری‌های چشم كه از بیرون دیده نمی‌شود و معالجه‌ی آنها. باب آخر مقاله‌ی سوم به مفرداتی (الادویة المفردة، مواد دارویی بسیط) اختصاص دارد كه برای درمان بیماری‌های چشم به كار می‌روند. در این باب، خواص دارویی و آثار 141 دارو به ترتیب الفبا ذكر شده است. در مجموع در مقاله‌های دوم و سوم از 131 بیماری و روش درمان آنها بحث شده است.
روش كلی علی بن عیسی در تذكرة الكحّالین آن است كه ابتدا بیماری و سپس راه معالجه‌ی آن را بیان می‌كند. او به طور كلی بیماری‌های چشم را به سه جنس، بسیط مفرد، آلی مركّب و انحلال فرد، (5) تقسیم نموده و داروهای این بیماری‌ها را نیز به سه دسته، برگرفته از سه منشأ نباتی و معدنی و حیوانی، (6) تقسیم كرده است. بیشترین تأكید علی بن عیسی در معالجه‌ی بیماری‌های چشم بر استفاده از دارو می‌باشد، اما به جراحی (العلاج بالحدید) نیز اشاره كرده است. (7) او ضمن برشمردن شرایط بیمار پیش از جراحی، به چند نمونه از ابزارهای جراح و دستیارش اشاره كرده است. (8) باب بیست و سوم از مقاله‌ی سوم (9) نیز كاملاً به حفظ سلامت چشم اختصاص دارد و در آن سه نوع تدبیر برای حفظ سلامت چشم برشمرده شده است. مفصّل‌ترین توصیف و شیوه‌ی درمان بیماری‌ها در این كتاب درباره‌ی آب آوردن چشم (10) و پس از آن درباره‌ی تراخم (جَرَبُ حادثُ فِی العَیْن) (11) است.
بنابه نوشته‌ی علی بن عیسی در مقدمه‌ی تذكرة الكحّالین، (12) او با جستجو در آثار گذشتگان این كتاب را تألیف كرده و تنها اندكی از دانسته‌های خود را كه از استادانش فراگرفته بود؛ به آن افزوده است. علی بن عیسی آثار متقدمان، به ویژه كتاب‌های جالینوس و حنین بن اسحاق، را مهم‌ترین منابع خود ذكر كرده است. (13) او از كتب جالینوس، علاوه بر جوامع جالینوس فی الأمراض الحادثة فی العین كه درباره‌ی چشم پزشكی نوشته شده و به دست ما نیز رسیده است،‌ (14) از الصناعة الصغیرة، (15) منافع الاعضاء (16) و العلل و الاعراض (17) نیز یاد كرده است. با این كه كتاب العَشْر مقالات فی العَیْن منسوب به حنین بن اسحاق از مهم‌ترین كتاب‌های چشم پزشكی اسلامی به شمار می‌آمده، علی بن عیسی از آن نام نبرده است. (18) دیگر اشخاص و منابعی كه علی بن عیسی از آنها یاد كرده است عبارت‌اند از: [جوامع] اسكندرانیین؛ (19) اریباسیوس (20) دانشمند و پزشك یونانی سده‌ی چهارم میلادی و مؤلف كتاب السبعین یا الكُنَّاش [فی الطب]؛ (21) فولس [بولس اجانیطی]، (22) دانشمند یونانی قرن هفتم میلادی و مؤلف كنّاش (23) كه كتاب ششم آن به جراحی اختصاص داشته و شرح وی از جراحی چشم از مفصّل‌ترین توصیف‌ها در این زمینه است؛ (24) و ابقراط [= بقراط]، (25) فیلسوف و دانشمند یونانی سده‌ی پنجم پیش از میلاد (26) علی بن عیسی از میان دانشمندان اسلامی از ابن ماسویه،‌ (27) مؤلف دغل العین و معرفة محنة الكحّالین (28) و از شخصی با عنوان ابن علی (29) نام برده است.
تذكرة الكحّالین از معدود رساله‌های چشم پزشكی اسلامی است كه به طور كامل به دست ما رسیده است. همچنین از دیگر كتاب‌های دوره‌ی اسلامی كه در زمینه‌ی چشم پزشكی پیش از تذكرة الكحّالین یا مقارن آن نوشته شده‌اند، ‌(30) مفصّل‌تر است. تعداد بیماری‌هایی كه در تذكرة الكحّالین ذكر شده از مهم‌ترین اثر چشم پزشكی اسلامیِ پیش از آن، كتاب العَشْر مقالات فی العَیْن، بیشتر است، توصیف‌های آن دقیق‌تر و شرح و شیوه‌ی درمان در آن نیز مفصّل‌تر است. مجموعاً روش‌های علی بن عیسی از روش‌های حنین بن اسحاق بسیار پیشرفته‌تر است. (31) توصیف‌های مشروح علی بن عیسی باعث شده است كه چشم پزشك مشهور معاصر او، عماربن علی موصلی، تحت الشعاع قرار گیرد. (32)
تذكرة الكحّالین خیلی زود بین دانشمندان مسلمان شهرت یافت. ابن ابی اصیبعه، (33) سخن علی بن عیسی را در درمان چشم حجت شمرده و استفاده كنندگان از این كتاب را از مراجعه به كتاب‌های دیگر بی‌نیاز دانسته است. قفطی (34) نیز اگرچه مؤلف تذكرة الكحّالین را با عیسی بن علی، پزشك متوكل عباسی، اشتباه گرفته است، (35) این كتاب را مبدأ كارهای چشم پزشكان بعدی دانسته است. این كتاب به منزله‌ی قانون نامه‌ی چشم پزشكی اسلامی بوده (36) و سبب شده است كه نویسنده‌ی آن بزرگ‌ترین چشم پزشك مسلمان شناخته شود. (37) بسیاری از پزشكان، چشم پزشكان و گیاه- داروشناسان اسلامی در آثار خود از علی بن عیسی و تذكرة الكحّالین یاد كرده‌اند، از جمله ابوریحان بیرونی (متوفی 440) در الصیدنة، (38) ابونصر اسعدبن الیاس مَطران مشهور به ابن مطران (متوفی 587) در بستان الأطباء و روضة الألِبّاء، (39) خلیفة بن ابی المحاسن حلبی (قرن هفتم) در الكافی فی الكَحْلِ (40) و حكیم مؤمن (متوفی حـ 1110) در تحفة المؤمنین،‌ (41) دانشمندان معاصر از بسیاری جهات تذكرة الكحّالین را بررسی كرده و درباره‌ی آن مقاله‌های متعدد نوشته‌اند. مقالاتی كه در چند دهه‌ی گذشته درباره‌ی این كتاب تألیف شده، در مجلدات مختلف طب العیون عند العرب و المسلمین (42) (فرانكفورت 1986) گردآوری و تجدید چاپ شده است.
از تذكرة الكحّالین نسخه‌های خطی متعددی باقی مانده است. (43) در 1315/1936 ش، مایرهوف (44) بخش‌هایی از این كتاب را چاپ كرد و در 1343/1964 ش متن كامل آن بر اساس سه نسخه‌ی خطی و با تصحیح غوث محیی الدین قادری شرقی چاپ شد و در 1376/1997 ش فؤاد سزگین آن را عیناً تجدید چاپ كرد. بخشی از كتاب نیز با نام منتخبات من تذكرة الكحّالین به صورت نسخه‌ی خطی وجود دارد. (45) الحاقیه‌ای نیز بر كتاب نوشته شده است. (46) دو شرح نیز بر این كتاب نوشته شده است، یكی از شخصی به نام دانیال بن شعیا، كه خلیفة بن ابی المحاسن حلبی (47) به آن اشاره نموده است و به رغم نظر میتووخ (48) (49) نسخه‌ای از آن وجود دارد (50) و دیگری از فردی ناشناس. (51)
تذكرة الكحّالین در قرون وسطا به لاتینی ترجمه شد كه آن را به گراردوس (ژرار) كرمونایی نسبت داده‌اند. (52) این ترجمه سه بار در ونیز به چاپ رسید: در 902، 904، 1497/905، 1499، 1500. اما ترجمه‌ی نامناسب و حذف بسیاری از جمله‌ها، كه باعث ناپیوستگی مطالب كتاب شده بود، مانع از شناخته شدن تذكرة الكحّالین در اروپا شد. (53) ترجمه‌هایی به آلمانی و انگلیسی (54) و عبری (55) و ترکی (56) نیز از این کتاب وجود دارد..
از تذكره الكحّالین ترجمه‌های فارسی متعددی وجود دارد كه قدیم‌ترین آنها متعلق به سال 894 و ترجمه‌ی شخصی ناشناس است. (57) ترجمه‌ای به تاریخ 951 نیز از شاه علی بن سلیمان كحّال وجود دارد؛ و از چند پزشك دیگر، چون رازی و ابن سینا و سیداسماعیل جرجانی، مطالبی به كتاب افزوده است. (58) شمس الدین علی حسینی جرجانی نیز در 997 این كتاب را ترجمه كرده و مطالبی به آن افزوده است. (59) از این ترجمه در چاپ محیی الدین قادری شرفی (60) استفاده شده و مفهوم بخش‌هایی از متن عربی (61) به كمك آن روشن گردیده است. (62) ویژگی تمام این ترجمه‌ها آن است كه بخش‌هایی از كتاب را گزینش كرده‌اند. مثلاً آنها باب بیست و هفتم مقاله‌ی سوم را ندارند. علاوه بر ترجمه‌ی جرجانی، تنها ترجمه‌ای كه بیش از همه به متن عربی وفادار بوده، ترجمه‌ای است كه شخصی به نام سیدهندی احتمالاً در 1039 انجام داده است. این ترجمه نیز بخش آخر كتاب (درباره‌ی مفردات) را ندارد. (63)

پی‌نوشت‌ها:

1. علی بن عیسی كحال، ص 1.
2. ص 2.
3. همان، ص 1.
4. سزگین (Sezgin)، ج3، ص 102.
5. علی بن عیسی، ص 45.
6. همان،ص 56.
7. همان، ص 197-199.
8. همان جا.
9. همان، ص 318-327.
10. ص 254-277.
11. ص 76-85.
12. ص 3-4.
13. ص 4.
14. سزگین، همان جا.
15. علی بن عیسی كحال، ص 320.
16. همو، ص 257.
17. ص 259.
18. برای نام دیگر كتاب‌های حنین در چشم پزشكی ر. ك. حنین بن اسحاق، مقدمه‌ی مایرهوف، ص 35-39.
19. علی بن عیسی كحّال، ص 1.
20. همان، ص 27.
21. سزگین، ج3، ص 153.
22. علی بن عیسی كحال، ص 259.
23. سزگین، ج3، ص 169.
24. كمبل (Campbell)، ص 10-12.
25. علی بن عیسی كحال، ص 63.
26. ر. ك. سزگین، ج3، ص 28-32.
27. علی بن عیسی كحال، ص 354.
28. سزگین، ج3، ص 233.
29. علی بن عیسی كحال، ص 201.
30. ر. ك. حنین بن اسحاق، مقدمه‌ی مایرهوف، ص 6-9، 11-12.
31. سزگین، ج3، ص 338-339، به نقل از هیرشبرگ (J. Hirschberg)
32. همان جا.
33. ابن ابی اصیبعه، ص 333.
34. ر. ك. قفطی، ص 247.
35. سزگین، ج3، ص 338.
36. سزگین، همان جا.
37. سارتون، ج1، ص 836.
38. ابوریحان بیرونی، ص 212-388.
39. ابن مطران، ج1، ص 123.
40. حلبی، ص 31.
41. حكیم مؤمن، گ 2 ر.
42. Augenheilkende im Islam
43. ر.ك. سزگین، ج3، ص 339-340؛ ششن و دیگران، ص 302-303؛ نیز ر.ك. فكرت، ص 122؛ افشار و دانش پژوه، ج1، ص 132.
44. مایرهوف، ص 74-87.
45. ششن و دیگران، ص 303.
46. دیتریش، ص 172؛ ششن و دیگران، همان جا.
47. حلبی، همان جا.
48. Mitwoch
49. د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «علی بن عیسی».
50. ر. ك. دیتریش، ص 167-168؛ ششن و دیگران، همان جا.
51. ر. ك. عوّاد، ص 178؛ سزگین، ج7، ص 389.
52. سزگین، ج3، ص 340.
53. د. اسلام، همان جا.
54. سزگین، همان جا.
55. د. اسلام، همان جا.
56. ششن و دیگران، ص 303-304.
57. استوری (Storey)، ج2، بخش 2، ص 204.
58. نسخه‌های خطی، ج9، ص 256.
59. دهلوی، ص 719.
60. كحال، ص 9، پانویس 6.
61. مثلاً ر. ك. ص 37، پانویس 1، ص 77-81.
62. برای سایر ترجمه‌های فارسی ر. ك. منزوی، 1348 ش، ج1، ص 494-495؛ همو، 1374ش، ج5، ص 3357-3358؛ استوری، ج2، بخش 2، ص 204-205؛ افشار و دانش پژوه، ج7، ص 380-386.
63. ر. ك. منزوی، 1348ش، ج1، ص 495.

منابع تحقیق:
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت [1965].
ابن مطران، بستان الاطباء، چاپ عكسی از روی نسخه‌ی كتابخانه‌ی ملی ملك، با مقدمه‌ی مهدی محقق، ج1، تهران 1368 ش.
ابوریحان بیرونی، كتاب الصیدنة فی الطب، چاپ عباس زریاب، تهران 1370 ش.
ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست كتاب‌های خطی كتابخانه‌ی ملی ملك، تهران 1352 ش-.
محمد مؤمن محمدزمان حكیم مؤمن، تحفه در طب [تحفة المؤمنین]، نسخه‌ی خطی كتابخانه‌ی شماره‌ی 1 مجلس شورای اسلامی، ش 6261.
خلیفة بن ابی المحاسن حلی، الكافی فی الكحل، چاپ محمدظافر وفائی و محمدرواس قلعه جی، بیروت 1995/1415.
حنین بن اسحاق، كتاب العشر مقالات فی العین، چاپ ماكس مایرهوف، قاهره 1928، چاپ افست بیروت [بی تا].
محمدسعید دهلوی، «طب»، در تاریخ ادبیات مسلمان پاكستان و هند، ج4، لاهور: دانشگاه پنجاب، 1971.
جورج سارتون، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمه‌ی غلامحسین صدری افشار، تهران 1353-1357ش.
رمضان ششن، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و التركیة و الفارسیة فی مكتبات تركیا، استانبول 1984/1404.
كوركیس عوّاد، «فهرست المخطوطات العربیة فی خزانة قاسم محمدالرجب ببغداد»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج12 (1965/1384).
محمد آصف فكرت، فهرست الفبائی كتب خطی كتابخانه‌ی مركزی آستان قدس رضوی، مشهد 1369ش.
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحكماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بـ المنتخبات الملتقطات من كتاب اخبار العلماء باخبار الحكماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ 1903.
علی بن عیسی كحال، تذكرة الكحّالین، چاپ غوث محیی الدین قادری شرقی، حیدر آباد دكن 1964/1383.
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران 1348-1353 ش.
___، فهرستواره‌ی كتابهای فارسی، تهران 1374ش-.
نسخه‌های خطی: نشریه‌ی كتابخانه‌ی مركزی دانشگاه تهران، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران 1340-1363 ش.
Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London 1920, repr. Amsterdam 1974.
Albert Dietrich, Medicinalia Arbica, Göutingen 1966.
The Encyclopaedia of Islam, new ed., Leiden: Brill, 1960, s. v. "isā" (by E. Mitwoch).
Max Meyerhof, "The history of trachoma treatment in antiquity and during the Arabic Middle Ages". Bullecin of the ophtalmological Society of Egypt, 29 (1936).
Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schriftums, Leiden 1967-1984.
Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survery, vol. 2, pt 2, London 1971.
منبع مقاله :
هوشنگ اعلم ... ‍[و دیگران]؛ (1391)، تاریخ پزشكی در ایران و تمدن اسلامی (2)، تهران: نشر كتاب مرجع، چاپ اول